Słownik
FOLKLOR
W najszerszym, potocznym rozumieniu jest to synonim całej tradycyjnej twórczości ludowej, odnoszący się zarówno do ludowej literatury ustnej (baśnie, podania, legendy, bajki, przysłowia), jak i do muzyki, plastyki, rzemiosła, zwyczajów, obyczajów, obrzędów (symboliczno-artystyczna dziedzina kultury ludowej).
IKONA
Słowo ikona pochodzi od greckiego rzeczownika eikon, „obraz”, „wizerunek”. Według tradycji wschodniej pierwszą ikonę namalował św. Łukasz na blacie stołu nazareńskiego, przedstawiając na niej Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus. W historii sztuki ikona jest ściśle określonym wizerunkiem sakralnym, związanym z tradycją chrześcijańskiego Wschodu, wykonanym na desce techniką enkaustyczną według przyjętego wzoru. Z terminem ikony wiąże się pojęcie „ikonografii”, co w sensie etymologicznym jest pisaniem ikony i w tym znaczeniu termin ten funkcjonuje w chrześcijaństwie wschodnim (w rozumieniu zachodnim ikonografia jest dziedziną sztuki zajmującą się badaniem treści dzieła sztuki). Malowanie, pisanie ikony jest czynnością sakralną, poprzedzoną modlitwą i postem. Kult ikony określił Sobór Nicejski w 787 r. w związku z ikonoklazmem (ruchem zwalczającym kult ikon w VIII-IX w.), a potwierdził sobór w Konstantynopolu w 843 r.
KOŚCIOŁY WSCHODNIE
Za datę podziału Kościoła i chrześcijaństwa na dwie zasadnicze części: zachodnią (nazwaną ostatecznie rzymskokatolicką) oraz wschodnią (prawosławną) przyjmuje się rok 1054.
Pamiętając o różnicach dzielących oba obrządki, trzeba mieć świadomość tego, że podstawowe i w gruncie rzeczy najważniejsze prawdy wiary pozostają dla obu tych wielkich wspólnot jednakowe. Zarówno katolicy, jak i prawosławni wyznają wiarę w Boga w Trójcy Świętej Jedynego, z Jezusem Chrystusem - Bogiem-Człowiekiem jako założycielem i głową Kościoła. Pismem Świętym obu wielkich gałęzi chrześcijaństwa jest Biblia – Stary i Nowy Testament (choć w kanonie ksiąg uznawanych za natchnione występują już pewne różnice) i uznawanych jest siedem tych samych sakramentów świętych (choć istnieją pewne odmienności w sposobie i czasie ich udzielania – m.in. w Kościele wschodnim do bierzmowania i komunii św. przystępują już bardzo małe dzieci, zaraz po chrzcie). Ściśle dogmatyczne różnice pomiędzy katolicyzmem a prawosławiem są niewielkie.
Faktyczne różnice zdecydowanie mocniej odzwierciedlają się w obszarze organizacji kościoła jako wspólnoty, ale i instytucji, określeniu kościelnej zwierzchności oraz w obyczajowości i liturgii. Głową Kościoła rzymskokatolickiego jest biskup Rzymu – papież, uważany za następcę św. Piotra. Władza duchowa (ale i administracyjna) papieża jest niemal nieograniczona, a sam Kościół jako instytucję cechuje bardzo mocna i trwała hierarchiczność. Jedną z charakterystycznych cech Kościoła wschodniego jest natomiast jego autokefaliczność, a więc autonomia poszczególnych jego części. Sferą, w której różnice pomiędzy obiema największymi wspólnotami świata chrześcijańskiego chyba najbardziej rzucają się w oczy (oraz w... uszy), jest obrzędowość liturgiczna. Inne w obu wspólnotach są części stałe mszy świętej, a szczególną rolę w prawosławnej liturgii odgrywa śpiew – bardzo piękny, wielogłosowy. W przeciwieństwie do mszy rzymskokatolickiej w Kościele prawosławnym podczas znacznej części liturgii celebrujący ją kapłan pozostaje niewidoczny dla ogółu wiernych. W inny sposób jest także udzielana komunia święta – na wschodzie przyjmuje się ją pod dwiema postaciami. Odmienności pomiędzy zachodnią i wschodnią gałęzią chrześcijaństwa są także łatwo dostrzegalne w samej architekturze i wyposażeniu świątyń. Oba chrześcijańskie obrządki posługują się też w roku liturgicznym odmiennymi kalendarzami. Niezwykle ważną datą w historii religii na obszarze obecnej południowo-wschodniej Małopolski (i całej dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów) był rok 1596. Wówczas na synodzie odbywającym się w Brześciu nad Bugiem znaczna część hierarchów Kościoła prawosławnego na obszarze Rzeczypospolitej zdecydowała się uznać zwierzchność papieża i dokonać aktu zjednoczenia z Kościołem rzymskim. Unia ustaliła na wiele lat wygląd mozaiki wyznaniowej na ziemiach Polski i Litwy. Odtąd obok Kościołów: rzymskokatolickiego i prawosławnego (ponieważ nie cała społeczność prawosławna na ziemiach Rzeczypospolitej unię przyjęła) współistniał Kościół unicki, zwany częściej (w pewnym uproszczeniu) greckokatolickim.
Charakter tego kościoła można najkrócej określić w sposób następujący: unici przyjęli dogmaty Kościoła rzymskokatolickiego oraz uznali prymat papieża – biskupa Rzymu, jednocześnie pozostając przy swojej obrzędowości i liturgii. Tym samym praktycznie wszystkie opisane wyżej cechy kościoła prawosławnego w tym zakresie cechują także Kościół greckokatolicki, choć oczywiście także i tutaj upływ czasu sprawił, że pewne odmienności zaczęły się pojawiać. Na obszarze Łemkowszczyzny w miarę upływu czasu unia została powszechnie przyjęta i jeszcze na początku XX w. praktycznie wszyscy Łemkowie zamieszkujący górskie obszary Beskidu Sądeckiego i Niskiego wyznawali grekokatolicyzm. Dopiero tuż przed I wojną światową niektóre wsie zaczęły ponownie przechodzić na prawosławie. Proces ten trwał także po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W chwili wybuchu II wojny światowej obszar leżący dziś na południowo-wschodnich krańcach województwa małopolskiego stanowił fascynującą mieszankę kultur i wyznań. Niestety po zakończeniu wojny sytuacja uległa całkowitej zmianie. W wyniku Akcji „Wisła” zdecydowana większość Łemków z tych terenów znalazła się na Ziemiach Zachodnich i Północnych, co znacznie utrudniło pielęgnowanie rodzimych tradycji. Jednak zwyczaje, obrzędy religijne, elementy folkloru czy język przetrwały i do dziś są kultywowane.
KULTURA
Termin używany w antropologii (etnologii, etnografii) i w naukach społecznych w dużo szerszym znaczeniu niż w języku potocznym. Kultura to właściwe człowiekowi wyuczone i społecznie usankcjonowane sposoby działań i zachowań, jak też wszelkie efekty tychże działań. Do sfery kultury zalicza się ustalone w danej społeczności wzory postępowania, normy zachowań, nawyki, zwyczaje, wyobrażenia o świecie i przyrodzie, wskazania, idee, pojęcia, język, wierzenia, umiejętności. Człowiek jest zarówno twórcą kultury, jak i jest przez nią kształtowany. Kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym, społecznym, istnieje dzięki życiu zbiorowemu. Jest dynamiczna, czyli wolniej lub szybciej zmienia się w czasie i przestrzeni. W klasycznym etnograficznym ujęciu kulturę dzieli się na: kulturę materialną (zalicza się do niej wszelkie przedmioty użytkowe wytworzone przez człowieka, jak również umiejętności ich wytwarzania), kulturę duchową (religia, sztuka, mitologia, filozofia, nauka, ideologia, wyobrażenia o świecie), kulturę społeczną (normy, wzory postępowania, prawa, zasady, porządek społeczny, układ pozycji społecznych).
TRADYCJA KULTUROWA
Są to wszelkie dobra kulturowe będące dziedzictwem przeszłości przekazywane w czasie i przestrzeni, przejmowane i wartościowane. Każde pokolenie dokonuje swoistej selekcji elementów dziedzictwa, zmieniając oceny poszczególnych jego elementów. Tylko te bowiem elementy są przekazywane, które właśnie są wyróżnione i z różnych powodów warte są akceptacji.
KULTURA TRADYCYJNA
Model kultury, w którym tradycja przekazywana jest w głównej mierze drogą ustną (tzn. bez pośrednictwa pisma, wyspecjalizowanych instytucji czy środków masowego przekazu). Kultury tradycyjne dzieli się na klasyczne (społeczności pierwotne) oraz chłopskie (szczególnie w Europie). Zasadnicze cechy kultury tradycyjnej to: silna zasiedziałość osadnicza powiązana z małą ruchliwością przestrzenną, zajęcia rolnicze oparte na niskim poziomie sił wytwórczych, samowystarczalność gospodarcza, patriarchalny ustrój rodziny, kult tradycji, transmisja społeczna poprzez przekaz ustny i pokazy praktyczne, anonimowość wszelkich wytworów i ich twórców, potęga lokalnych autorytetów, znacząca rola magii i religii, silna więź społeczna i poczucie wspólnoty, niechęć czy wręcz obawa przed jakimikolwiek zmianami. Współcześnie tzw. kultura tradycyjna nie stanowi już integralnej całości, aczkolwiek funkcjonują nadal niektóre jej elementy (między innymi w formie reliktów kulturowych).
REGION KULTUROWY
Termin określający terytorium ze względu na odrębność cech kultury właściwych ludności stale to terytorium zamieszkującej. Ludność ta to tzw. grupa regionalna, odznaczająca się ukształtowaną tożsamością regionalną i będąca nośnikiem specyficznej tradycji regionalnej. Na kształtowanie się regionu kulturowego znaczny wpływ mają uwarunkowania historyczne, przemiany społeczno-gospodarcze, podziały polityczne i administracyjne.
REGIONALIZM
Ruch społeczno-kulturalny, często o charakterze instytucjonalnym, zmierzający do zachowania i utrwalenia zespołu swoistych cech kultury danego obszaru, jej odnowy i propagowania. Celem tych działań jest także umacnianie poczucia przynależności do regionu i zamieszkującej go grupy. Związek z regionalizmem ma edukacja regionalna, której celem jest między innymi ukształtowanie w młodych ludziach poczucia własnej tożsamości regionalnej i patriotyzmu lokalnego.
OBYCZAJ
Powszechnie przyjęta w danej zbiorowości forma zachowania poparta tradycją. Obyczaj, tworząc zespół norm i konwenansów, zwykle reguluje te sfery życia społecznego, które pozostają poza skodyfikowanym systemem prawnym. Naruszenie obyczaju spotyka się zwykle z dezaprobatą i negatywnymi sankcjami ze strony grupy (np. obmowa, ośmieszenie, bojkot towarzyski). Zatem obyczaj jest elementem kontroli społecznej. Zespół obyczajów występujących w danym społeczeństwie tworzy jego obyczajowość.
OBRZĘD
Zespół ustalonych czynności o charakterze symbolicznym realizowanych w ściśle określony, uporządkowany sposób i towarzyszących uroczystościom religijnym lub świeckim. Obrzęd praktykowany jest publicznie i zbiorowo. Cechuje go swoista struktura oraz dramaturgia opierająca się na tradycyjnym scenariuszu, wyznaczającym poszczególnym jednostkom pewne funkcje. Obrzęd stanowi istotny element dziedzictwa kulturowego. W etnografii, tak jak w przypadku zwyczaju, wyróżnia się dwa cykle obrzędów: doroczny i rodzinny. Można mówić też o obrzędach inicjacyjnych, afirmacyjnych czy przejścia.
ZWYCZAJ
Ustalona forma indywidualnego bądź zbiorowego zachowania się w określonych sytuacjach społecznych. Zwyczaj, podobnie jak obyczaj, zdeterminowany jest tradycją danej grupy. W przeciwieństwie jednak do tego ostatniego stosunkowo rzadko obwarowany jest sankcją społeczną. W dużej mierze ma on charakter bezrefleksyjnego, powtarzalnego naśladownictwa innych członków zbiorowości i swoje trwanie zawdzięcza przekonaniu, że tak właśnie a nie inaczej powinno się postępować w określonej sytuacji. Wykształciła się charakterystyczna klasyfikacja zwyczajów: rodzinne i doroczne. Ponadto wyodrębnić można inne zwyczaje: towarzyskie, zawodowe, okolicznościowe, prawne, domowe, religijne, a także takie, które nie wiążą się z konkretną datą czy ważnym wydarzeniem, lecz z okolicznością mogącą zaistnieć każdego dnia.
Opracowano na podstawie Słownika przygotowanego przez G. Odoj, A. Peć, Edukacja regionalna - Dziedzictwo kulturowe w regionie. Pojęcia podstawowe. Materiały warsztatowe, 2004. Zob. też: G. Odoj, Lokalność jako ojczyzna - w kręgu pojęć podstawowych, w: Dziedzictwo kulturowe Ziemi Suskiej i Podbabiogórza. Materiały z konferencji – Ochrona lokalnej i regionalnej tożsamości kulturowej a edukacja regionalna (z okazji 600-lecia Suchej Beskidzkiej), R. Lisowski, A. Peć, M. Peć (red.), Kraków 2005 oraz G. Odoj, Dziedzictwo kulturowe jako kluczowe pojęcie edukacji regionalnej. Rozważania terminologiczne, w: Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 12 Dziedzictwo kulturowe „nadbagażem” codzienności?, H. Rusek, K. Czerwińska, K. Marcol (red.), Katowice 2012, s. 38-48.