Adoracja ikony Bożego Narodzenia

Szopki w Kościele katolickim, ikony w Kościele prawosławnym

W kościołach katolickich na święta Bożego Narodzenia ustawiane są szopki, które ukazują wiernym ewangeliczną scenę narodzin Chrystusa. Natomiast w cerkwi wystawiana jest wtedy ikona Narodzenia Chrystusa, przed którą wierni oddają pokłony i całują ją. Cerkiew nie zna tradycji figuratywnego przedstawiania postaci, tzn. rzeźb. Bardzo rozwinięty jest natomiast kult i teologia ikon. Każde z dwunastu głównych prawosławnych świąt ma swoją ikonę.

Co to jest ikona?

Słowo ikona pochodzi od greckiego rzeczownika eikon, „obraz”, „wizerunek”. W historii sztuki ikona jest ściśle określonym wizerunkiem sakralnym, związanym z tradycją chrześcijańskiego Wschodu, wykonanym na desce techniką enkaustyczną według przyjętego wzoru.

Gdzie można spotkać ikony?

W tradycji prawosławnej ikona towarzyszy wiernemu od narodzin do śmierci. Otrzymuje się ją podczas chrztu, ślubu, a z chwilą śmierci wkładana jest w ręce umierającego, towarzyszy również człowiekowi w podróży. 

Ikony w domu

W każdym prawosławnym domu znajdują się ikony. Są one umieszczane w specjalnym miejscu, zwanym „pięknym kącikiem” lub „świętym kącikiem”. To sfera domowego Sacrum. Według tradycji mieści się ona w prawym od wejścia rogu pokoju, zawsze musi być skierowana na wschód lub na południowy wschód. Ikona w domu prawosławnym daje poczucie świętości, bezpieczeństwa i bliskości Stwórcy.

W „świętym kąciku” może być kilka ikon, ale trzy są obowiązkowe: ikona Zbawiciela (Spasa), ikona Matki Bożej i ikona św. Mikołaja Cudotwórcy. Przed ikonami zapala się świece lub lampki oliwne, odprawia modlitwy ranne i wieczorne, zawsze kieruje się na nie wzrok. Z ikonami nawiązuje się więź duchową. Przed wyjściem z domu prawosławni kłaniają się i żegnają, a po przyjściu powtarzają te gesty na powitanie. Ikon nie wolno było wyrzucać, należało je spalić.

Z czego składa się ikonostas?

Każda cerkiew posiada ikonostas, przegrodę z ikonami, oddzielającą prezbiterium od nawy głównej. Ikony umieszczone są w tzw. rzędach (cs. jarusach). Ich układ jest stały, horyzontalny i ściśle określony. 

Legenda:

Post przed Bożym Narodzeniem

W Cerkwi prawosławnej święta Bożego Narodzenia poprzedza post, który rozpoczyna się 15 listopada i kończy 31 grudnia. Ostatnie dwie niedziele postu to moment przywołania głównych osób ze Starego Testamentu - od Adama do św. Józefa. 26 grudnia świętuje się Boże Macierzyństwo Maryi, natomiast tydzień po Bożym Narodzeniu wspomina się św. Józefa. Święto Bożego Narodzenia jest obchodzone razem z uroczystością przybycia Trzech Króli i Chrztem Pańskim. Tworzą one wielką Epifanię – Objawienie Jezusa.

Boże Narodzenie (ikona), autor nieznany, Ruś południowo-zachodnia - dawne Województwo Ruskie, połowa XVI w., w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, fot. Paweł Czernick

Jak wygląda ikona Bożego Narodzenia? Ikona ta, w wersji rozbudowanej, posiada następujące elementy: gwiazda, wół, osioł, żłóbek, Maryja z Dzieciątkiem, kąpiel Dzieciątka, św. Józef, pasterze, podróż Magów, anioły oraz charakterystyczne otoczenie – tło ikony. W centralnym punkcie znajduje się Maryja i Jezus. Maryja ma purpurowe szaty, symbol godności Matki Króla, jej lewa dłoń jest odkryta – jest to gest medytacji. Obok Maryi spoczywa Dzieciątko Jezus. Położone w żłóbku przypominającym grób, owinięte pieluszkami, wygląda bardziej na zmarłego niż nowonarodzonego. Sposób przedstawienia Chrystusa nawiązuje do Jego śmierci. Ciemna grota jest wejściem do wnętrzności ziemi, gdzie według apokryfów Maryja miałaby zejść po porodzie i pozostać tam trzy dni, tak jak Jonasz. Grota jest nawiązaniem do symbolu bram piekieł.

Wokół Maryi i Jezusa skupione są postacie aniołów i ludzi, którzy przyszli oddać pokłon Bogu. Są wśród nich Trzej Magowie ze Wschodu i pasterze. W dolnym rogu ikony dwie kobiety przygotowują Jezusa do kąpieli. Motyw ten opiera się na apokryficznych przesłaniach wspominających o położnych przyprowadzonych do Matki Bożej. W lewym rogu jest św. Józef, rozmawiający z pasterzem. Ponad grotą (która symbolizuje łono ziemi) znajduje się gwiazda betlejemska, a jej światło pada wprost na Maryję i Jezusa, co oznacza łaskę, którą wraz z Narodzeniem Syna Bóg zesłał na ludzi. Obok żłóbka stoją zwierzęta według potwierdzenia proroka Izajasza 1,3: „Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela”. Koń znajduje się na miejscu tradycyjnego osła, nieznanego w krajach słowiańskich. Nad głową Jezusa spoczywają promienie gwiazdy. Według apokryfów grotę, do której schroniła się Święta Rodzina, okrywała świetlista chmura, która po ich przybyciu uniosła się – nawiązanie do Namiotu Spotkania, który na pustyni wielokrotnie był okrywany gęstą chmurą.

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Hańczowej, fot. Kamil Bańkowski

Dramat Józefa to druga scena. Na ikonie jest on nieco oddalony od Maryi i Dzieciątka dla podkreślenia dziewiczego poczęcia Chrystusa poprzez działanie Ducha Świętego. Św. Józef siedzi na skale, odziany złotym płaszczem i jest kuszony przeciw tajemnicy Wcielenia. Scena kąpieli Jezusa, którą ma przed sobą, jest wykrzywiana przez diabła udającego pasterza: wilka w owczej skórze. Diabeł chce zasiać wątpliwości w sercu opiekuna Jezusa: spójrz, ten, który rodzi się na sposób ludzki i wymaga ludzkiej opieki, nie mógł się począć przy udziale Ducha Świętego, ponieważ jest dzieckiem jak każde inne. Wskazując zaś na suchy kij, szatan chce powiedzieć Józefowi: tak jak suchy patyk nie może zrodzić owocu, tak ty, stary Józefie, nie będziesz mógł zrodzić syna, a Dziewica począć go. Józef zwycięża kuszenie szatana. Zwycięża pokusy, które miały go odciągnąć od służby Zbawicielowi. Wyrazem zwycięstwa jest złota szata w kolorze aureoli oraz płaszcz w kolorze skóry pasterza - kusiciela, na którym siedzi Józef: pokusy zostały przezwyciężone – „przysiadłe”, Jego wiara rozbłyska niczym złoty płaszcz. Pomiędzy postaciami tej sceny wyrasta piękny krzew – „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzeni. I spocznie na niej Duch Pański” (Iz 11,1-2). Różdżka z rodu Dawida to potwierdzenie i umocnienie wiary Józefa.

Po lewej stronie ikony znajdują się trzej aniołowie, którzy procesjonalnie adorują Dzieciątko. Złożywszy swe dłonie, osłonięte przez rękawy, uznają w Nowonarodzonym Jego godność królewską (jest to typowy gest dla sług na dworze cesarskim), oddając Mu na służbę swe dłonie. Reprezentują oni chóry anielski, które oddają cześć Najwyższemu Panu, zawsze gotowe do służby.

Osobną scenę tworzą wschodni Magowie. Reprezentują oni całość ludzkiego życia: starość, dojrzałość i młodość. Przybywają z daleka, prowadzeni przez gwiazdę. Kolory ich płaszczów oznaczają dary niesione Nowonarodzonemu Bogu. Starzec w purpurowej szacie przynosi złoto, uznając w ten sposób najwyższe królowanie Jezusa. Mężczyzna w sile wieku, odziany w złoto, przynosi kadzidło, wskazując na bóstwo Jezusa. Młodzieniec bez brody w czerwonym odzieniu przynosi mirrę, przepowiadając mękę Chrystusa i Jego wyszydzane królowanie. W nawiązaniu do męki Chrystusa Magowie reprezentują również kobiety udające się do grobu po Zmartwychwstaniu.

Kolejna grupa aniołów to aniołowie zwiastujący. Ci oto aniołowie wypełniają Boże rozkazy, mając konkretną misję do zrealizowania. Jeden z nich ogłasza pasterzom przyjście Mesjasza, dwaj pozostali wpatrują się w gwiazdę z potrójnym promieniem, która prowadzi galopujących Mędrców. Być może to oni są gwiazdą prowadzącą Mędrców lub aniołami opiekującymi się Mędrcami, niczym Archanioł Rafał Tobiaszem. Warto podkreślić, że obydwie grupy aniołów złożone są z trzech postaci, aby w ten sposób odzwierciedlić wspólnotę Trójcy i Jej jedność. Scena czuwania pasterzy przedstawiona jest za pomocą dwóch postaci po prawej stronie groty. Pasterze, czuwając nad swoim stadem, wzrok kierują na anioła zwiastującego im narodzenie Jezusa. Głowy mają odkryte, twarze zwrócone w stronę anioła, szaty przewiązane, w dwóch kolorach - czerwień i zieleń (jest to szczególny wyraz miłości i oddania), nogi obute. Wszystko to świadczy o otwartości serca i gotowości, aby znaleźć i spotkać się z Nowonarodzonym. Ikona ukazuje dwóch mężczyzn, gdyż świadectwo przynajmniej dwóch osób jest wiarygodne (dlatego też przy grobie Jezusa są dwaj żołnierze, a na ikonie Wniebowstąpienia – dwaj aniołowie).

Scena kąpieli Dzieciątka Jezus wywodzi się wyłącznie z tradycji bizantyjskiej i posiada dokładne znaczenie: Słowo, które stało się Ciałem, potrzebuje tej samej troski i opieki jak każdy noworodek. Kąpiel Jezusa ma nas przekonać o prawdziwym człowieczeństwie Chrystusa. Według przekazów apokryficznych po porodzie Dzieciątko zostało obmyte – wykąpane. Postać Jezusa pojawia się poza wielką aureolą - to symbol Jego zejścia - kenozy - On staje się jednym z nas. Bóg zostaje oddany w ręce człowieka, przyjmuje kruchość naszego życia. Salome i Maja posługujące odziane są w tuniki bez rękawów – wyraz służby. Kolor ich szat jest taki sam jak pasterzy: zieleń i czerwień – wyraz szczególnej służby i miłości. Oto teraz te dwie kobiety wykonują pod czułym wzrokiem Maryi to, co Matka Boga wykonywała kilka miesięcy wcześniej wobec Elżbiety po przyjściu na świat Jana Chrzciciela. Naczynie kąpieli jest koloru złotego i nawiązuje bezpośrednio do chrztu Jezusa w Jordanie, a także do samego sakramentu chrztu, śmierci i zmartwychwstania w Jezusie – zanurzenia w Nim. Jezus uświęca wody – nadaje im boski wymiar – złoto oznacza świat Boga. W ten sposób ikona zawiera scenę Narodzenia, Objawienia i Chrztu Pańskiego.

Kolejna ze scen to Mesjańska góra z dwoma szczytami. Ta góra to Chrystus, który posiada dwie natury. Góra staje się nowym stworzeniem. Pokryta przez zieleń i pasące się zwierzęta, oznacza zachwyt stworzenia wobec ziemskiego przyjścia Boga. Stwórca przychodzi do swego stworzenia. Boże światło oświeca wszystkie postacie, które w bezruchu wpadają w zachwyt. Święty Józef i Salome - dwie symetrycznie siedzące postacie - są wezwane do szczególnego świadectwa w głoszeniu przyjścia Jezusa, świadectwa pośród codzienności - Józef poprzez pracę jako stolarz, Salome jako pomocnica Maryi w opiece nad Synem, co też czyni zaraz po porodzie poprzez kąpiel. Żłóbek – grób Chrystusa – jest zwyciężony poprzez krzyż. Chrystus zwycięża ciemności i sprawia, że cały świat rozbłyska Jego światłością.

Jak wygląda adoracja ikony Bożego Narodzenia w Cerkwi prawosławnej oraz greckokatolickiej?

Adoracja ikony Bożego Narodzenia w cerkwi prawosławnej w Hańczowej

Adoracja ikony Bożego Narodzenia podczas liturgii bożonarodzeniowej sprawowanej w cerkwi w Hańczowej, fot. arch. MOT

Adoracja ikony Bożego Narodzenia w cerkwi greckokatolickiej w Łosiu

Cerkiew Narodzenia NMP w Łosiu, fot. Kamil Bańkowski