Jasełka

Czym są jasełka?

Jasełka to mniej lub bardziej rozbudowane przedstawienia o Bożym Narodzeniu, wzorowane na średniowiecznych misteriach. Ich nazwa wywodzi się od staropolskiego słowa „jasło”, oznaczającego żłób.

Jaka jest historia jasełek?

Za twórcę jasełek uznaje się św. Franciszka z Asyżu i Zakon Franciszkanów, choć badania wskazują, że w Europie już wcześniej tego rodzaju widowiska religijne były znane. To właśnie za pośrednictwem Franciszkanów jasełka dotarły do Polski, prawdopodobnie na przełomie XIV i XV w.

Z początku postacie występujące w jasełkach były nieruchome, a sama forma przypominała raczej dzisiejsze szopki. Z czasem elementy wprawiono w ruch, a z biegiem lat zaczęto w nich umieszczać także figurki osób świeckich. W XVIII wieku biskupi polscy ze względu na pojawianie się motywów świeckich, a nierzadko scen i postaci o charakterze ludycznym, zakazali wystawiania jasełek w kościołach. Odtąd w budynku kościelnym miały swoje miejsce jedynie szopki z figurami nieruchomymi.

Wskutek zakazu jasełka zamieniły się w przenośne formy przedstawień (teatru) zarówno w miastach, jak i na wsiach, i zaczęły być wystawiane na ulicach, placach, w karczmach oraz domach.

Dwa rodzaje szopek:

Dziś są dwa rodzaje szopki, jedna miastowa, druga wiejska. W mieście prowadzą wystrojone lalki jasełkowe rozmowę przez usta ukrytego z tyłu autora czy deklamatora; na wsi nieme zwykle (czasami jednak nie bez muzyki i śpiewu) podrygają przed złożonym na sianie Jezusem; osioł z wołem stoją przy żłobie, a Józef z siwą brodą i Maryja odbierają hołd przewijających się taneczników”.

Za: O. Kolberg, Krakowskie, cz. I, Kraków 1871, s. 197-198

Jak rozróżnić jasełka od szopki i betlejemki?

Jasełka dość często nazywane były i są szopką lub betlejemką (jako nawiązanie do stajenki betlejemskiej). Sposób rozróżnienia tych pojęć, które funkcjonuje do dziś, zaproponował J. Cierniak w “Szopki krakowskie”, sugerując by szopką nazywać teatr z figurkami (kościelny - stały i ludowy - obnośny), jasełkami zaś teatr żywych osób.

Najsłynniejsze przykłady jasełek

Najbardziej znanym dziełem, będącym wręcz wyznacznikiem dla dzisiejszych widowisk, są jasełka L. Rydla „Betlejem polskie”, których prapremiera odbyła się w 1904 r. Dzieło łączy staropolskie dialogi bożonarodzeniowe z kolędami i elementami treści patriotycznych. Do kanonu należą również: „Szopka krakowska” z 1926 r. autorstwa J. Cierniaka oraz „Pastorałka - Misterium o Bożym Narodzeniu” L. Schillera z 1931 r.

Jasełka w Suchej Beskidzkiej, lata 80. XX w., fot. arch. Muzeum Miejskiego Suchej Beskidzkiej	Jakie elementy tworzą jasełka? Na jasełka zazwyczaj składają się trzy sceny: „Pasterze”, „Herod” i „Żłóbek”. Te elementy są wzbogacane o sceny, w których występują postaci świeckie, historyczne (szczególnie z historii Polski, w tym tej najnowszej) oraz o wątki biblijne. W latach niewoli narodowej w jasełkach polskich bardzo ważnym elementem były treści patriotyczne, które podtrzymywały ducha narodowego i kształtowały uczucia patriotyczne. Wspomagały one również podtrzymanie i przetrwanie języka ojczystego. Misteria bożonarodzeniowe nie zanikły nawet w latach stalinizmu, mimo wyraźnego zakazu ich wystawiania.


Jasełka w wykonaniu uczniów klas IV-VI Szkoły Podstawowej w Gładyszowie, jasełka w wykonaniu zespołu „Mali Wiyrchowianie” z Bukowiny Tatrzańskiej, fot. arch. MOT
W łemkowskich jasełkach również pojawiają się postaci pasterzy, Heroda, Trzech Króli, diabłów i aniołów (jasełka w wykonaniu uczniów klas VII-VIII Szkoły Podstawowej w Gładyszowie), fot. arch. MOT	Kto dziś podtrzymuje tradycję tworzenia jasełek? Współcześnie – jak wynika z badań - jasełka nie są rozpowszechnioną formą świętowania Bożego Narodzenia, ale są nadal obecne w obrzędowości i religijności mieszkańców Małopolski. Jest to zasługa przede wszystkim szkół, w których stanowią ważny element podtrzymywania tradycji i nadal chętnie są wystawiane dla szerszej publiczności. Ważną rolę odgrywają również placówki kulturalne (miejskie i wiejskie ośrodki kultury czy lokalne muzea), które organizują dość często lokalne i regionalne przeglądy, a także kapłani włączający się w wystawianie jasełek w kościołach, remizach czy domach parafialnych.

Jasełka inaczej

W tradycji łemkowskiej jasełka nazywane są „wertepem”. Nazwa ta szerzej występuje na pograniczu polsko-ukraińsko-słowackim. W jasełkach łemkowskich występują również postaci pasterzy, Heroda, Trzech Króli, diabłów i aniołów.
Od 2009 roku w Polsce organizowane są największe uliczne jasełka na świecie - Orszak Trzech Króli.