Szopkarstwo

Jaka jest historia szopki?

Rodowód szopki wiąże się z początkiem chrześcijaństwa, a rozwój i upowszechnienie niewątpliwie związane jest z osobą św. Franciszka z Asyżu i jego pierwszą szopką (szopką żywą) zbudowaną w wiosce Greccio koło miasta Rieti w 1223 roku. Wpływ na kształtowanie się formy szopki miały również obnośne teatrzyki kukiełkowe.

Szopka i jasełka

Pojęcie „szopki” związane jest z pojęciem „jasełek”. Zarówno szopka jak i jasełka to rodzaj przedstawień teatralnych. Szopka to stały lub obnośny teatr z figurkami (kościelny lub ludowy), z kolei jasełka - to teatr żywych osób.

Czarnobiałe zdjęcie, na nim grupa młodych chłopców prezentująca szopkę Kolędnicy z szopką, Dobra, pow. Limanowa, woj. Małopolskie, Fot. L. Węgrzynowicz, przed 1939 r, nr inw. III/4321/F, Fotografia ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Rodzaje szopek w Małopolsce

Szopka w Małopolsce występuje w dwóch odmianach: z nieruchomymi figurami, tzw. „betlejemka”, oraz z kukiełkami. Szopka kukiełkowa – jak podają etnografowie – występuje jedynie w Polsce. W szopce tej obok nieruchomych figurek zamieszczone są także kukiełki ruchome (poruszane ludzką ręką), którymi można odgrywać scenki zarówno opowiadające o narodzinach Chrystusa, jak i scenki rodzajowe. Na początku dominowały figurki związane ze scenami narodzenia Jezusa, z biegiem czasu zaczęły coraz częściej pojawiać się figurki świeckie: stanów, grup zawodowych, a nawet postaci historycznych.

szopka rzeźbiona w drewnie Szopka betlejemka, Jędrzej Wowro, Gorzeń Dolny, lata 20. XX wieku, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, fot. arch. MOT

szopka kukiełkowa - na balkonie stoją postaci trzech króli oraz inni uczestnicy wydarzeń Szopka kukiełkowa, Marcin Waśniowski, Zabierzów Bocheński, 1918 rok, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, fot. arch. MOT

Szopki w różnych regionach Małopolski

W miejscowościach podkrakowskich szopki były dość proste, w Krakowie przybierały bardziej rozbudowane i okazałe kształty.
Szopki, w tym szopki kukiełkowe, znane były również w okolicach Zawoi. Wykonywane były one z drewna, kukiełki ubierano w stroje z papieru i materiału.
U Górali Pienińskich w Grywałdzie chodzono z szopką, odgrywając przedstawienia jasełkowe. Kolędnicy starali się przyjść do każdego domu, aby śpiewać kolędy i życzyć domownikom pomyślności w nowym roku.
U Kliszczaków popularną grupą kolędniczą były „pastuszki”, których podstawowy rekwizyt to również szopka. Była ona wykonana z drewna lub tektury, a do jej ozdoby służył papier kolorowy i aluminiowy, zwany złotkiem. Szopka przypominała budynek stajenny lub kościół (z wieżą).
U Górali Sądeckich bardzo popularna była także szopka kukiełkowa, w zachodniej części terenu zwana zdechłą szopką. Szopka wykonana z drewna miała kształt kościoła z trzema lub dwiema wieżami, w części centralnej znajdowały się postaci Maryi, świętego Józefa i Dzieciątka. Szopkę tworzył również rozbudowany zestaw kukiełek - figurek wykonanych z drewna, malowanych lub ubranych ze skrawków tkaniny. Figurki te nazywano giergielakami.

Jakie są początki szopki krakowskiej?

Szopka krakowska została zapoczątkowana przez krakowskich i podkrakowskich murarzy. Szukając dodatkowego źródła zarobkowania w okresie zimowym, zaczęli oni wytwarzać zarówno szopki statyczne do sprzedaży, jak i szopki przenośne właśnie o charakterze kukiełkowego teatrzyku. Szczególnie sprawdził się pomysł na szopki przenośne, z którymi można było chodzić od domu do domu i odgrywać przedstawienia o charakterze jasełkowym.

Szopka krakowska kukiełkowa, Michał Ezenekier, Kraków-Krowodrza, lata 90. XIX w., ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, fot. arch. MOT

szopka, bogato zdobiona, w centralnym punkcie balkon a na nim postacie

Najpiękniejsze szopki powstawały na Krowodrzy, a najsłynniejszą trupą szopkarską był zespół Michała Ezenekiera. To on zbudował pod koniec XIX w. szopkę, która wyznaczyła obowiązujący do dnia dzisiejszego kanon szopki krakowskiej. Szopka ta przechowywana jest w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie, stanowiąc jeden z najcenniejszych eksponatów sztuki szopkarskiej.

Tak oto opisywał szopkę Karol Rafał Estreicher w swojej książce pt. „Nie od razu Kraków zbudowano”:

(...) Budynek to był, który wysokością wypełniał ramy drzwi. Jej kolory rzucały się najpierw w oczy, potem dopiero kształt. Najpierw biły od niej barwy, potem dopiero architektura budynku zdumiewała: czerwień, zieleń, fiolety, niebieskie i żółte tony, czerń i minia, brązy, srebro i złoto składały się na tę orgię barw jak ogień żywą i jak ogień przyciągającą. Dwie wieże wznosiły się na przodzie, Mariackie wieże oczywiście, tylko bogatsze w ornamenty, uwieńczone u hełmów strzelistymi koronami. Pośrodku między nimi wielka kopuła złota, jak przystało być każdej kopule od Zygmuntowskich czasów (...).

Cechy charakterystyczne szopki krakowskiej:

symetryczna budowla inspirowana motywami architektury krakowskiej (najczęściej występującymi motywami są: wieże kościoła Mariackiego, kopuła kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, wieża ratuszowa, zabytkowe krakowskie kościoły)
ma nieparzystą liczbę wież (3 lub 5 lub 7)
zawiera dwie lub trzy kondygnacje
zawierają wyraźne elementy tradycji Bożego Narodzenia

Figurki w szopkach krakowskich podzielić można na kilka kategorii:

związane z jasełkami, należące do tzw. grup kolędniczych,
przynależne do grup regionalnych (w strojach ludowych),
związane z legendami i podaniami krakowskimi,
związane z historią Krakowa i Polski,
zaczerpnięte ze świata polityki,
związane z życiem codziennym Krakowa.

Figurki wykonane przez Annę i Rozalię Malik, fot. arch. MOT

Jak powstał konkurs szopek krakowskich?

tłum ludzi zgromadzony wokół pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie

Konkurs szopek krakowskich na Rynku Głównym, fot. Henryk Hermanowicz, lata 60. XX w., arch. Muzeum Krakowa

Okres rozkwitu szopki krakowskiej zahamowany został przez I wojnę światową, szczególnie przez wydanie przez władze austriackie zakazu kolędowania z szopkami.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego podjęto próby przywrócenia tradycji szopkarskich, m.in. z inicjatywy L. Strojka wybudowana została w Muzeum Przemysłu specjalna scena do odgrywania przedstawień w formie szopki wzorowanej na szopce Ezenekiera.

Konkurs szopek krakowskich na Rynku Głównym w Krakowie, 2018 rok, fot. arch. MOT

Jednak dopiero zorganizowanie w 1937 roku I Konkursu na najpiękniejszą szopkę krakowską przez Jerzego Dobrzyckiego przyczyniło się do odtworzenia i rozwoju szopki krakowskiej. Do I Konkursu zgłoszono aż 86 prac wykonanych przez twórców przede wszystkim z krakowskich dzielnic: Krowodrza, Grzegórzki i Podgórze. Konkurs ten kontynuowany jest do dnia dzisiejszego. Nie odbywał się jedynie w czasie II wojny światowej. Wraz z kontynuacją konkursu po 1945 roku wykreował się nowy rodzaj szopki krakowskiej - szopka konkursowa.

Każdy pierwszy czwartek grudnia przy pomniku Adama Mickiewicza

To ważna data dla twórcy szopek, wtedy to przynoszą oni swoje prace na Rynek Główny w Krakowie i ustawiają je na stopniach pomnika Adama Mickiewicza. Następnie w barwnym korowodzie udają się przed estradę, gdzie odbywa się prezentacja szopek. Zwycięzcy w poszczególnych kategoriach ogłaszani są w niedzielę, a wszystkie zgłoszone do konkursu prace można następnie oglądać w Muzeum Krakowa.

Szopkarstwo krakowskie na Liście UNESCO
W 2018 roku szopkarstwo krakowskie zostało wpisane na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO jako pierwszy wpis z Polski

Jak powstaje szopka krakowska możemy prześledzić wraz z twórcą szopek krakowskich Filipem Fotomajczykiem.