Święconka wielkanocna

Co i dlaczego znajduje się w koszyku wielkanocnym? 

• Sól - jest niezbędnym do życia składnikiem organizmów. Obficie występuje w przyrodzie. W wielu kulturach symbolizuje przyjaźń, szacunek. W Biblii „przymierze soli” to po prostu trwały i nierozerwalny związek. Sól ma właściwości konserwujące, co zostało przeniesione na sferę duchową - wierzy się, że ma ona również siłę oczyszczania duchowego.
• Baranek - symbol łagodności, niewinności i ofiary. Miał zapewnić domownikom przychylność sił natury i ochronić przed klęskami. W pismach Starego Testamentu baranek jest najważniejszym zwierzęciem ofiarnym. Izraelici naznaczyli odrzwia swych domów krwią spożytego baranka. A w Nowym Testamencie Jan Chrzciciel, widząc Jezusa, zawołał do swoich uczniów: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzech świata” (J 1, 29). W Wielki Piątek Chrystus dokonał odkupienia ludzi za cenę własnej krwi. Baranek oznacza triumf życia nad śmiercią. 
• Jajko - starożytny symbol nowego życia, a także czterech żywiołów: skorupka – ziemia, błona – powietrze, żółtko – ogień, białko – woda. Jajko jest znakiem początku życia i odrodzenia, oznacza triumf życia nad śmiercią. Do dziś przetrwał zwyczaj dzielenia się jajkiem podczas wielkanocnego śniadania. Ma to charakter braterski i służy umocnieniu więzi rodzinnych. W tradycji ludowej święconym jajkiem dotykano też zwierzęta domowe, by uchronić je od chorób, a skorupki rozsypywano wokół domu i zakopywano w narożnikach pola, co miało zapewnić urodzaje.
• Ciasto - wypiek domowy, babka czy mazurek, jest wyrazem umiejętności. Ale jest to także symbol nieukształtowanej materii przemienionej w formę doskonałą. Jego słodycz jest nagrodą za wytrwanie w umartwieniach w czasie Wielkiego Postu i zwiastunem Królestwa Niebieskiego: „Skosztujcie i zobaczcie, jak dobry jest Pan” (Ps 34, 9).

Jak wygląda przygotowanie koszyka wielkanocnego opisuje film:

Święta Wielkanocne w tradycji greckokatolickiej i prawosławnej

Wyznawcy prawosławia i grekokatolicy święta wielkanocne obchodzą często są w innym terminie niż wierni Kościoła rzymskokatolickiego. Wynika to z innego sposobu wyliczania daty, różnica może być nawet pięciotygodniowa.

W jaki sposób celebruje się Wielkanoc w tradycji greckokatolickiej i prawosławnej?

Wielkanoc w obrządku wschodnim to Woskresienije Christowo, czyli Zmartwychwstanie Pańskie lub po prostu Pascha. Jest ona najradośniejszym ze świąt. Poprzedza ją rygorystyczny post, który trwa 40 dni. W czasie postu prawosławni i grekokatolicy nie spożywają mięsa, nabiału, ryb i białego pieczywa.

W Wielką Sobotę w cerkwi odprawia się nabożeństwo północne, tzw. połunoszcznicę, będącą początkiem świętowania Wielkiej Nocy. Następnie w trakcie uroczystej procesji trzykrotnie okrąża się cerkiew z płaszczenicą. Jest to wyjście na spotkanie Zbawiciela, symbol odsunięcia kamienia u wejścia do grobu zmartwychwstałego Chrystusa. Na końcu duchowny podchodzi do zamkniętych drzwi świątyni i ogłasza: „Christos Woskresie” (Chrystus Zmartwychwstał), na co tłum odpowiada: „Woistinu Woskriesie” (Zaprawdę Zmartwychwstał). Mszę kończy namaszczenie zebranych świętym olejem. Wtedy też święci się Artos, duży pszeniczny chleb, rozdawany wiernym w następną niedzielę - Niedzielę Świętego Tomasza, która kończy Tydzień Paschalny i nazywana jest Niedzielą Antypaschy. Po nabożeństwie wieczornym Wielkiej Soboty święcone są też pokarmy. Jak podaje mieszkanka Gładyszowa, święcenie odbywa się „z soboty na niedzielę raczej już po północy”. Tradycyjnie koszyczki z pokarmem powinny być święcone przed cerkwią, gdyż wierzono, że w tym dniu nie wolno wnosić mięsa do świątyni. Nadal tak się czyni w wielu miejscowościach, np. w Bodakach i Hańczowej.

Płaszczenica (gr. Epitafion) oznacza całun, płótno. Nie jest to ikona sensu stricte, ale płótno, tkanina lub namalowany obraz, który przedstawia ciało Chrystusa w grobie. Napis na bodiurze jest odniesieniem do fragmentu troparionu św. Jana Damasceńskiego z nieszporów Wielkiego Piątku: „Dostojny Józef zdjąwszy z drzewa przeczyste Twoje ciało całunem (rus. płaszczenia) czystym owinął i wonnościami namaściwszy w nowym złożył grobie”. W Wielki Piątek u prawosławnych płaszczenica wystawiana jest uroczyście do adoracji pośrodku cerkwi. Ma podobną funkcje jak Grób Chrystusa w Kościele katolickim. Przez cały okres paschalny na płaszczenicy sprawowana jest liturgia. W nocy z soboty na niedzielę wielkanocną podczas rezurekcji płaszczenica jest obnoszona wokół świątyni, następnie wnoszona przez carskie wrota do prezbiterium i układana na ołtarzu. Pozostaje tam na czterdzieści dni, aż do święta Wniebowstąpienia.           Płaszczenica wystawiona do adoracji w cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego w Gładyszowie, fot. Anna Wirchniańska

Jak wygląda święconka u Łemków?

Jaką rolę pełniły jaja wielkanocne?

Wsród święconych pokarmów szczególną rolę odgrywają jajka, pradawny symbol płodności i ciągłości odradzającego się życia. Do tradycyjnego koszyka oprócz jajek niebarwionych lub barwionych na jeden kolor (najczęściej w korzeniu śliwy, łupinach cebuli oraz, jeżeli już było, zielonym życie) wkładano również przygotowywane na święta wzorzyście zdobione „pisanki”. Malowanie pisanek jest wśród Łemków wciąż ważną tradycją i zgodnie z nią powinny one być przygotowywane, tak jak paski, w Wielki Czwartek.

Jak powstają tradycyjne pisanki u Łemków?

Pisanki wykonywane są techniką woskową - batikową. Za pomocą ostro zakończonego patyczka nanosi się na oczyszczoną skorupkę jajka wzór wykonany gorącym woskiem. Po naniesieniu wzoru jajko farbuje się, dawniej za pomocą naturalnych barwników. Do tradycyjnych kolorów należy zaliczyć: zieleń, fiolet, czerwień, żółć. 

Co dokładnie powinno znaleźć się w koszyku przynoszonym do święcenia oraz jak powstają pisanki opisują poniższe filmy.

Święconka wielkanocna w tradycji greckokatolickiej

Święconka wielkanocna w tradycji prawosławnej

Jakie są zwyczaje okołopisankowe u Łemków?

• Wodą z gotowania jaj do święcenia obmywano dawniej wymiona krów, co miało chronić je przed odbieraniem mleka przez czarownice.
• Z pisankami związany jest też ciekawy zwyczaj przerzucania święconych jaj przez dom tak, aby się nie potłukły. Rozbite jajka należy dokładnie zebrać, choć jak podaje mieszkaniec Gładyszowa „udaje nam się wciąż przerzucić jedno jajko w całości na trawę” .
• Po poświęceniu pokarmów, zgodnie z tradycją, z poświęconym jadłem należało trzy razy obejść domostwo, aby ochronić je „od złego”.

Święcenie pokarmów jest wciąż jednym z najważniejszych zwyczajów Wielkiego Tygodnia na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Zanoszone w koszyczkach pokarmy stanowią ważny element tradycji regionalnych i świadczą, iż tradycje ludowe nadal obecne są w życiu mieszkańców Małopolski.