Opony wielkopostne

Skąd się bierze zwyczaj zasłaniania ołtarza w okresie Wielkiego Postu?

W tradycji kościoła katolickiego tuż przed piątą niedzielą Wielkiego Postu w świątyniach i kaplicach zasłania się krzyże i obrazy. Zwyczaj ten wywodzi się ze średniowiecza, prawdopodobnie z tradycji zasłaniania ołtarza kotarami, które symbolicznie rozdzierano podczas czytania Męki Pańskiej przy słowach: „a zasłona świątyni rozdarła się na dwoje z góry na dół” (Mt 27, 51; Mk 15, 38).

 

 

 

drewniana cerkiew pośród zieleni otoczona murem. Wieża cerkwi zwieńczona strzelistym dachem krytym gonem. Brama murowana, przykryta dachem z małą wieżyczkąKościół Świętej Trójcy i św. Antoniego Opata w Łopusznej, fot. Kamil Bańkowski

Jezus niosący krzyż, wokół niego różne postacie - Maryja, żołnierze, kobieta trzymająca całun i inneZasłona “Pochód na Kalwarię” znajdująca się w kościele w Łopusznej, fot. Kamil Bańkowski

Gdzie można spotkać zasłony wielkopostne?

Jedną z najbardziej znanych na świecie zasłon wielkopostnych jest Wielka Zasłona Żytawska, datowana na 1472 rok, eksponowana w Niemczech w kościele pw. św. Krzyża w Żytawie. Na terenie Europy wytypowano 30 takich sukien postnych (tzw. vela quadragesimalia), oczywiście skromniejszych w formie niż wspomniana wcześniej Wielka Zasłona. Przez historyków sztuki i badaczy przedmiotu uznawane są one za unikat w skali światowej. Tym bardziej należy docenić fakt, że dodatkowych siedem płócien rozpoznanych jako kurtyny, chusty lub opony wielkopostne zachowało się w trzech kościołach drewnianych znajdujących się na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce, w powiatach nowotarskim i wadowickim (ósma znajduje się w Jasienicy Rosielnej na Podkarpaciu, powiat brzozowski). Najwięcej kurtyn, bo aż cztery, posiada kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce, jedną - położny w niewielkiej odległości od Orawki, kościół Świętej Trójcy i św. Antoniego Opata w Łopusznej, a dwie - kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Tłuczani, niedaleko Wadowic.

 

 

 

 

 

Kiedy można podziwiać kurtyny w kościołach?

Piękna tradycja pasyjna związana z zasłanianiem ołtarza kurtynami w okresie Wielkiego Postu kultywowana jest do dnia dzisiejszego w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce oraz w dwóch pozostałych kościołach. W Orawce kurtyny wystawia się tylko raz w roku: od wigilii piątej niedzieli Wielkiego Postu do Niedzieli Palmowej, w przypadku Łopusznej płótno eksponowane jest przez cały rok (tak jak w Jasienicy Rosielnej). Podobnie było również w kościółku w Tłuczani (obecnie kurtyny są poddawane konserwacji).

Kościół w Orawce posiada aż 4 kurtyny wielkopostne

Wieża kościoła, obłożona ciemnobrązowym drewnianym gontem.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce,
fot. arch. MOT

wnętrze kościoła - po lewej płótno z Matką Boską siedmiobolesną, w plecy wbite ma sztylety. W głębi ołtarz. Z sufitu zwisa płótno ze sceną chłosty Jezusa

Wnętrze kościoła w Orawce. Ołtarze zasłonięte oponami wielkopostnymi,
fot. arch. MOT

Kościół w Orawce, wzniesiony w połowie XVII wieku, jest najstarszym i jedynym zachowanym do dzisiaj drewnianym kościołem na Górnej Orawie. Wybitne walory artystyczne świątyni są widoczne zarówno w architekturze, jak i wyjątkowo bogatym, kompletnym i jednorodnym wyposażeniu wnętrza, które do dzisiaj zachowało swój oryginalny barokowy charakter. Istnienie czterech unikatowych kurtyn malowanych w technice tempery podkreśla ogromną wartość kulturową obiektu.

Czym się charakteryzują kurtyny wielkopostne w Orawce?

Najstarsza i największa z opon pochodzi z 1676 roku. Jest to „Pieta pod krzyżem”. Trzy pozostałe, datowane na początek XIX wieku, przedstawiają, tak jak w przypadku najstarszej, sceny z Nowego Testamentu: „Biczowanie Chrystusa”, „Pokutującą Marię Magdalenę” oraz „Matkę Bożą Siedmiobolesną”. W orawczańskim kościele kurtyny wystawia się tylko raz w roku: od wigilii piątej niedzieli Wielkiego Postu do Niedzieli Palmowej. Biorąc pod uwagę datowanie najstarszej z kurtyn, można przypuszczać, iż zwyczaj ten w kościele w Orawce mógł być kultywowany już na przełomie XVII i XVIII wieku.

Powody, dla których zasłaniano krzyże i ołtarze:

  • zwyczaj ten miał znaczenie symboliczne i wiązał się z postem, umartwieniem ciała i umysłu w oczekiwaniu na zmartwychwstanie Chrystusa, 
  • bogate zdobnictwo krzyży, które nie powinno było skupiać uwagi wiernych w czasie rozpamiętywania Męki Pańskiej,
  • zasłanianie symboli zwycięstwa Jezusa Chrystusa (we wczesnym średniowieczu Jezusa ukrzyżowanego przedstawiano jako zwycięskiego Króla w koronie i pontyfikalnych szatach królewskich), aby towarzyszyć Mu w Jego poniżeniu, męce i śmierci,
  • oddzielenie kapłana od wiernych, którzy słysząc formułę mszy, nie widzieli wyraźnie jego sylwetki, jedynie cień. To oddziaływało na umartwienie ducha, któremu towarzyszyło umartwienie ciała poprzez zachowanie ścisłego postu.

Jak wyglądały zasłony wielkanocne?

Pierwotnie zasłony posiadały prostą formę oraz ujednolicony, zazwyczaj biały lub fioletowy, kolor. Dopiero z czasem zaczęto nanosić na nie przedstawienia pasyjne o tematyce biblijnej, służące kontemplacji i nauczaniu. Zasłony przybrały formę malowanych tapiserii. Przykrywano nimi na czterdzieści dni obraz w nastawie. Kurtyny dekorowane były całymi przedstawieniami o tematyce pasyjnej lub niekiedy jedynie atrybutami Męki Pańskiej, jak m.in.: młotek i gwoździe, kości do gry, ptak, korona cierniowa, pika z gąbką, titulus z INRI, chusta św. Weroniki oraz szata Jezusa Chrystusa. Był to niekiedy rodzaj Biblii pauperum – uproszczonych przedstawień wydarzeń biblijnych w formie graficznej z myślą o wiernych, którzy nie potrafili czytać.

Najciekawsze przykłady kurtyn wielkanocnych w Polsce znajdują się w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce. O kurtynach opowiedziała pani przewodnik Lucyna Borczuch:

 

Materiał z audiodeskrypcją

Jak są prezentowane kurtyny w kościele w Orawce?

W latach 90. XX wieku w świątyni w Orawce ołtarz główny zasłaniano kurtyną „Biczowanie Chrystusa”. Nie używano pozostałych ze względu na ich zły stan techniczny. Na szczęście na początku XXI wieku przeprowadzone zostały prace badawcze związane z konserwacją tkanin. Polegały one na oczyszczeniu struktury danego płótna za pomocą przygotowanych odczynników roślinnych i punktowym uzupełnieniu znacznych ubytków temperą. Wykonany został „dublaż” poprzez naszycie zakonserwowanej warstwy na cienkie płótno lniane, co miało na celu wzmocnienie struktury zasłony.

Kurtyny w Orawce oglądać można co roku od wigilii tzw. Czarnej Niedzieli do Niedzieli Palmowej. Z uwagi na dbałość o stan najstarszej wystawia się ją co dwa lata.

Tekst powstał na podstawie: www.parafiaorawka.pl/zwiedzanie oraz www.orawka-kosciol.pl, L. Borczuch.

Kurtyny w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce

Pieta pod Krzyżem

Matka Boska trzyma konającego Jezusa na kolanach

Największa z kurtyn - o wymiarach prawie 5 x 4 m - reprezentuje typ zasłon „centralnoscenowych”. Na świecie zachowało się jedynie osiem podobnych opon! Kurtyna pochodzi z 1676 roku, zasłania się nią nastawę ołtarza głównego.

Płótno przedstawia Matkę Bożą w promienistej aureoli. Maryja delikatnie nachyla głowę w prawo, spoglądając na umęczonego Syna. Jezus, odziany w perizonium, częściowo wspiera się o Maryję, Jego lewa ręką spoczywa na Jej kolanach. Widzimy ich pod krzyżem w kształcie litery T z tabliczką, z której dziś odczytać możemy tylko napis INRI. Obok znajdują się dwa anioły z symbolami Męki Pańskiej. Anioł po lewej dotyka słupa z przywiązaną do niego rózgą (symbole biczowania), na słupie zaś stoi piejący kogut, przypominający o zaparciu się św. Piotra. Anioł po prawej trzyma drabinę zwieńczoną koroną cierniową. Kolejnymi atrybutami Męki są: rękawica sługi arcykapłana, gwoździe oraz pika i włócznia oparte o krzyż. Kompozycję uzupełniają dwa anioły w locie. Na oponie zamieszczono ponadto wersety z Biblii, m.in. proroctwa Jeremiasza, które we współczesnym tłumaczeniu brzmi: „Córo ludu mojego, przepasz się włosiennicą i tarzaj w popiele! Urządź sobie żałobę /jak/ po jedynaku, opłakuj gorzko”.

wizerunek anioła prawą dłonią przytrzymującego drabinę
zbliżenie na postać anioła zbliżenie na Matkę Boską i Jezusa
zbliżenie na rękawicę wiszącą nad koroną cierniową wizerunek anioła lewą dłonią obejmującego słup z przywiązanym do niego narzędziem służącym do biczowana

zbliżenie na twarz Matki Boskiej i Jezusa

Kurtyna „Pieta pod krzyżem”, fot. arch. MOT

 

dwóch żołnierzy bije Jezusa rózgami

Kurtyna o wymiarach prawie 4 x 3,5 m przedstawia Jezusa w promienistej aureoli. Jest On ubrany tylko w perizonium, widoczne są krwawe ślady uderzeń. Umęczony Chrystus stoi przy słupie. Obok Niego znajdują się dwaj żołnierze Piłata, wymachujący nad Nim rózgami. Obraz powstał na podstawie drzeworytu z cyklu pt. „Mała Pasja” Albrechta Dürera.

Zasłona należy do typu opon „centralnoscenowych”, podtyp obraz pojedynczy. Zwykle przysłaniała ona Grupę Ukrzyżowania na belce tęczowej, a od 2013 jest wieszana zamiennie z „Pietą pod krzyżem” na ołtarzu głównym.

 

zbliżenie na scenę biczowania fragment sceny biczowania. Wizerunek Chrystusa oraz mężczyzny wykonującego zamach dłonią, w której trzyma rózgę.

Kurtyna „Biczowanie Chrystusa”, fot. arch. MOT

Na płótnie wielkości niemal 3,5 x 2 m namalowano klęczącą Marię Magdalenę, opartą łokciami o skałę, ze złożonymi w geście modlitwy dłońmi. Ukazana została ona jako młoda kobieta z rozpuszczonymi długimi włosami, ubrana w długą suknię oraz niebieski płaszcz, który spoczywa wokół jej nóg. Wzrok Marii Magdaleny skierowany jest ponad otwartą księgę. Obok skały znajduje się naczynie z okrągłą pokrywką w kolorze srebrnym, służące do przechowywania olejków lub balsamowania zwłok. W dali widać przechylony krzyż i promienie z nieba.

Zasłona należy do typu „centralnoscenowych”, podtyp obraz pojedynczy. Zasłania się nią zwykle nastawę ołtarza bocznego prawego.

kurtyna Pokutująca Maria Magdalena zawieszona wewnątrz kościoła

 

postać modlącej się Marii Magdaleny w zbliżeniu

Kurtyna „Pokutująca Maria Magdalena”, fot. arch. MOT

 

Kurtyna o wymiarach ok 3 x 2 m przedstawia Matkę Bożą w promienistej aureoli jako bosą, szczupłą kobietę ubraną w prostą suknię, ściśniętą w pasie, z udrapowanym z tyłu płaszczem, widocznym częściowo po bokach. W Jej klatkę piersiową wbite jest siedem mieczy, trzy widoczne z lewej strony dotyczą cierpienia w okresie dzieciństwa Jezusa (proroctwo Symeona, ucieczka do Egiptu i pozostawienie Syna w świątyni), a cztery z prawej - w okresie Męki Pańskiej (spotkanie na Drodze Krzyżowej, śmierć i ukrzyżowanie Chrystusa, zdjęcie z krzyża i złożenie do grobu). Postać widoczna jest wśród skał. Maryja ze zmartwioną twarzą spogląda w dół.

kurtyna - Matka Boska Siedmiobolesna wystawiona we wnętrzu kościoła

 

Zasłona należy do typu „centralnoscenowych”, podtyp obraz pojedynczy. Zasłania nastawę lewego ołtarza bocznego.

zbliżenie na postać Matki Boskiej Siedmiobolesnej

Kurtyna „Matka Boża Siedmiobolesna”, fot. arch. MOT